با گسترش روزافزون صنایع تولیدی و خدماتی مختلف و توسعه حجم فعالیت‌های آنها، مقوله جدیدی تحت عنوان حسابداری پیمانکاری وارد زنجیره تولید شده که صنایع مختلف به آن وابستگی زیادی پیدا کرده‌اند. این شاخه از علم حسابداری در قالب یک قرارداد معتبر بین کارفرما و پیمانکار برای به پایان رساندن یک پروژه بزرگ اجرا می‌شود و یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین قراردادهای یک کسب‌وکار به شمار می‌رود. چرا که تمامی درآمدها و هزینه‌های آن را تحت شعاع قرار می‌دهد و لازم است به روش‌های خاص و استاندارد انجام گیرد. اگر دوست دارید با حسابداری پیمانکاری و روش‌ها و قواعد آن بیشتر آشنا شوید، حتما این مطلب را تا انتها مطالعه کنید تا در مورد این شاخه از حسابداری بیشتر بدانید.
حسابداری پیمانکاری چیست؟
برای آنکه با حسابداری پیمانکاری آشنا شوید، ابتدا لازم است مفهوم شرکت‌های پیمانکاری را بشناسید. پیمانکار در حقیقت یک شخص حقیقی یا حقوقی است که به واسطه عقد قرارداد با یک سازمان، مسئولیت‌های خاصی را بر عهده می‌گیرد و تعهدی را در قبال یک پروژه می‌پذیرد. پیمانکاران در حوزه‌های مختلفی مانند ساختمانی، راه و ترابری، صنعت و معدن، نفت و گار، ارتباطات و… فعالیت می‌کنند. حسابداری هم یکی از پروژه‌هایی است که شرکت‌های بسیاری برای انجام آن به سراغ پیمانکاران می‌روند و به نوعی آن را به خارج از سازمان خود برون‌سپاری می‌کنند.
در حسابداری پیمانکاری که یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین شاخه‌های علم حسابداری است، یک شرکت پیمانکار متعهد می‌شود تا امور حسابداری یک کسب‌وکار مانند محاسبه صورت‌های مالی را انجام داده و در نتیجه آن، اطلاعات مالی گوناگون را در اختیار مدیران قرار دهد. در هنگام عقد قرارداد حسابداری پیمانکاری، لازم است تمامی درآمدها و هزینه‌های قراداد محاسبه شوند و طرفین، اطلاعات کافی در خصوص قوانین پیمانکاری داشته باشند. مواردی همچون شیوه محاسبه امور مالی، بازه زمانی پروژه، هزینه‌های احتمالی، بودجه مربوطه، حجم کاری و… نیز باید به صورت شفاف و روشن تعیین شود. در فواصل زمانی مشخص هم حسابدار پیمانکاری موظف است تا یک گزارش کامل و دقیق شامل هزینه‌ها، مخارج، سود و زیان پروژه به کارفرما ارائه دهد.
قراردادها در حسابداری پیمانکاری معمولا پس از انجام مناقصه یا توافق قیمت با پیمانکار منعقد شده و به ایجاد یک دارایی ختم می‌شود. با عقد چنین قراردادی، کارفرما اجرای طرح را به پیمانکار واگذار می‌کند و مبلغ قرارداد را به تدریج و طی انجام طرح به او می‌پردازد. طبق قوانین و مقررات تعیین شده، کلیه مخارج اجرای طرح برعهده پیمانکار است و تدارکات انجام شده به کارفرما تعلق دارد.
ارکان اصلی حسابداری پیمانکاری
همان‌طور که اشاره کردیم، در حسابداری پیمانکاری یک شرکت پیمانکار با یک کسب‌وکار قراردادی منعقد می‌کند تا مجموعه‌ای از فعالیت‌های حسابداری را در طول یک بازه زمانی مشخص به انجام برساند. با تکیه بر این مفهوم می‌توانیم ارکان حسابداری پیمانکاری را به شکل زیر تعریف کنیم:
- قرارداد: توافقی مکتوب میان کارفرما و پیمانکار و واسطه ارتباط بین آن‌هاست که تعهد و التزام را برایشان ایجاد می‌کند. مشخصات کامل طرفین قرارداد و همچنین ویژگی‌های پروژه مانند تعهدات، مدت زمان، هزینه و… در قرارداد نوشته می‌شود.
- کارفرما: به شخص حقیقی یا حقوقی گفته می‌شود که اجرای یک پروژه حسابداری را به پیمانکار واگذار کرده و منابع مالی و نیازمندی‌های پروژه را تامین می‌کند.
- پیمانکار: شخصی حقیقی یا حقوقی است که وظیفه اجرای کامل پروژه را مطابق با خواسته کارفرما و مندرجات قرارداد بر عهده دارد.
- ناظر مقیم: شخص سوم و ناظری است که از سوی کارفرما به صورت کتبی به پیمانکار معرفی می‌شود و مسئولیت نظارت بر حسن اجرای پروژه را دارد. البته وجود ناظر در همه پروژ‌ها لازم و ضروری نیست.
ممکن است بپرسید که مراحل حسابداری پیمانکاری چیست؟ با توجه به ارکان ذکر شده و با در نظر گرفتن شرایط و ویژگی‌های هر قرارداد، حسابداری پیمانکاری در پروژه‌های مختلف می‌تواند مراحل گوناگونی داشته باشد. با این وجود، این نوع از حسابداری در اغلب پروژه‌ها دارای مراحل ثابتی است که عبارت‌اند از:
- ارائه طرح اولیه توسط کارفرما
- ارجاع طرح به پیمانکار
- بستن قرارداد با پیمانکار
- اجرای پروژه
- پایان پروژه
ممکن است در میان این مراحل، گام‌های دیگری مانند ارزیابی‌های ماهانه یا ارائه گزارش‌های دوره‌ای نیز به فرآیند حسابداری پیمانکاری اضافه شود که بستگی به شرایط خاص پروژه و دیدگاه‌های کارفرما و پیمانکار دارد.
روش های حسابداری پیمانکاری
برای آن که پروسه حسابداری پیمانکاری به شکل صحیح و کارآمد انجام شود، لازم است درآمد و هزینه‌های پروژه تفکیک و خصوصی‌سازی شده و سود به دست آمده در دوره مالی مخصوص تقسیم شود. به همین جهت حسابدار موظف است تا با در نظر گرفتن شرایط و ویژگی‌های پروژه، یک روش مناسب و بهینه را برای حسابداری پیمانکاری و محاسبه هزینه‌ها انتخاب کند. عوامل مختلفی در انتخاب این روش موثرند که از جمله آنها می‌توان به مسئولیت‌ها و اختیارات، مدت زمان و حجم پروژه و همچنین مبلغ قرارداد اشاره کرد. با این وجود، به طور کلی دو روش از دیگر روش‌های موجود بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
رایج‌ترین روش‌های حسابداری پیمانکاری چیست؟
- روش کار تکمیل‌شده
- روش درصد پیشرفت کار
حسابداری پیمانکاری به روش کار تکمیل‌شده
در حسابداری پیمانکاری به روش کار تکمیل شده، کلیه محاسبات مربوط به صورت‌های مالی مانند سود و زیان و عناصر دیگر، پس از اتمام پروژه و بر اساس مدارک و شواهد انجام می‌شود؛ نه بر اساس پیش‌بینی‌ها یا مفروضات قبلی. همچنین درآمد و سود ناخالص قرارداد نیز به صورت یک‌جا به کارفرما تحویل و از او دریافت می‌شود. هرچند که دریافت هزینه می‌تواند در پایان پروژه یا با توافق طرفین پس از انجام بخش عمده‌ای از آن انجام شود. مزیت این روش این است که سود ناخالص قرارداد در انتهای پروژه تعیین می‌شود؛ اما در قراردادهای بلندمدت که سود ناخالصِ چند سال طی یک سال مالی پرداخت می‌شود، احتمال ایجاد ضریب مالیاتی برای پیمانکار وجود دارد.
حسابداری پیمانکاری به روش درصد پیشرفت کار
دومین روش رایج میان روش های حسابداری پیمانکاری، با تکیه بر درصد پیشرفت پروژه عمل می‌کند. بر اساس این روش، با پیشرفت پروژه و رسیدن آن به درصدهای مشخص، لیست هزینه‌ها و وضعیت پروژه به کارفرما تحویل داده شده و سود و زیان طبق درصد پیشرفت به دست می‌آید. سود ناخالص هم باید در پایان هر دوره مالی به هزینه‌ها اضافه شود. علاوه بر این، پیمانکار می‌تواند سود ناخالص را هم روی مخارج ماهانه محاسبه کند و کارفرما موظف است که هزینه‌ها را مطابق با نرخ‌های توافق شده در قرارداد پرداخت کند. مزیت این روش برای کارفرما آن است که از اتمام پروژه توسط پیمانکار مطمئن می‌شود و ملزم به پرداخت تمام هزینه‌ها به صورت یک‌جا نخواهد بود. پیمانکار هم می‌تواند ریسک نوسانات بازار ارز و تغییر قیمت‌ها را برای خود به حداقل برساند. البته توجه داشته باشید که به دلیل محاسبه هزینه بر اساس سود و زیان فعلی، هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده می‌توانند باعث تعویق پروژه شوند.
وظایف حسابدار پیمانکاری
در هر پروژه حسابداری پیمانکاری، یک یا چند حسابدار حرفه‌ای و مجرب مشغول به کار می‌شوند که با توجه به نوع و ویژگی‌های پروژه، می‌توانند وظایف مختلفی بر عهده بگیرند. برخی از این وظایف به دلیل پایه‌ای بودن و اهمیت بالا، در میان تمام پروژه‌ها مشترک بوده و برخی دیگر به صورت اختصاصی برای هر پروژه تعذیف می‌شوند. به طور کلی مهم‌ترین و اساسی‌ترین وظایف حسابداران در پروژه‌های پیمانکاری عبارت‌اند از:
- انتخاب روش مناسب حسابداری
- رسیدگی به امور مالی و انجام اصول حسابداری
- ارائه گزارشات و اطلاعات مالی به کارفرما
- ثبت هزینه‌ها و تفکیک پروژه‌ها نسبت به هزینه آنها
- ثبت دفاتر قانونی پیمانکاری
- ثبت اسناد تنخواه
- ثبت پیش‌دریافت‌ها
- طراحی کدینگ حسابداری
- ثبت ضمانت‌نامه‌های دریافتی و پرداختی
- ارائه لیست مخارج و هزینه‌ها به کارفرما
- ارائه لیست بدهکاران و بستانکاران بر اساس تفکیک پروژه
- کنترل ورود و خروج انبار
- ثبت حساب‌های پیمانکاران دست دوم
- تهیه صورت‌های مالی پروژه
- ارائه لیست چک‌های دریافتی و پرداختی
- دریافت گزارش و صورت مالی از حسابداران پایین دستی
سخن پایانی
در این مطلب دیدیم که حسابداری پیمانکاری چیست و چه روش‌هایی برای انجام آن وجود دارد. با توجه به درگیر بودن کلیه هزینه‌ها و درآمدهای یک کسب‌وکار در فرآیند حسابداری پیمانکاری، این نوع از حسابداری اهمیت بسیار زیادی دارد و لازم است در انتخاب پیمانکار مربوطه برای آن نهایت دقت و توجه به خرج داده شود. چرا که سهل‌انگاری در این کار می‌تواند موجب بروز خسارت‌های مالی سنگین برای کارفرما شود و تلاش‌های پرسنل سازمان را بی‌ثمر نماید.